تخت جمشید (Ttakht -e- Jamshid) نام محلی پایتخت داریوش بزرگ است؛ که از
لحاظ وسعت، عظمت و شکوه، مهمترین مجموعه باستانی هخامنشی در ایران است. این
مجموعه بی نظیر در دامنه کوه رحمت (کوه مهر)، در مقابل جلگه مرودشت و 55
کیلومتری شمال شرقی شیراز قرار دارد. یونانیان و به تبع آنها اروپائیان،
گاهی آنرا "پرسه پلیس"، "پرسَپُلیس" (با کسر "پ" اول، فتح "سین" اول و ضم
"پ" دوم) یا "پرسپولیس" (persepolis) می خوانند؛ اما نام تاریخی آن که در
کتیبه های کاخ ها ثبت شده پارسَه (parsa) به معنای شهر مردمان پارسی است.
آثار
تاریخی به جای مانده در آن، از باشكوه ترین مجموعه های تاریخ ایران و جهان
است. این بنا در زمان داریوش اول از پادشاهان هخامنشی در سال 518 قبل از
میلاد به قصد ایجاد پایتختی آئینی در جلگه مرودشت، بر دامنه كوه مقدس رحمت
(كوه مهر) بنیان نهاده شد و ساخت آن جمعا حدود120 سال به طول انجامید.
مجموعه
تخت جمشید به وسعتی حدود 135000 متر مربع و تماما از سنگ ساخته شده است.
در میان سنگها از هیچ گونه ملاتی استفاده نشده اما در بعضی نقاط، سنگها را
با بست های آهنی به نام دم چلچله ای به هم اتصال داده اند و از چفت هایی
سربی استفاده کرده اند.
مجموعه تخت جمشید شامل هفت كاخ (تالار)،
نقوش برجسته، پلكانها، ستونها، و دو آرامگاه سنگی است. جمعا بیش از سه
هزار نقش برجسته در ساختمان ها و مقبره های تخت جمشید وجود دارد كه به طرز
خارق العاده ای هماهنگ می باشند.
در قسمت بالای تخت جمشید، در
دامنه كوه رحمت؛ دو آرامگاه وجود دارد كه آرامگاه اردشیر دوم و اردشیر سوم
می باشد. تخت جمشید حدود دویست سال محل سكونت شاهان هخامنشی بوده تا اینکه
در 330 پ.م. اسكندر مقدونی (که ایرانیان او را گجسته، بنفرین، پلید و دیو
خو نامیده اند) آنرا سوزاند. تاریخ نگاران در مورد علت این آتش سوزی اتفاق
رای ندارند. عده ای آنرا ناشی از یک حادثه غیر عمدی می دانند، عده ای دلیلش
را جلب خوشنودی و ارضای بوالهوسی های "طائیس" روسپی مشهور آتنی توسط
اسکندر دیو خو؛ و برخی این اقدام اسکندر را تلافی ویرانی شهر آتن (و معبد
آرتیمیس در آن) بدست خشایارشا می دانند. البته آنوبانینی نظرات دیگری در
این باره شنیده است؛ به طور مثال برخی بر این باورند که نابودی تخت جمشید
به دست اسکندر مقدونی روی نداده و حتی بر این باورند که پای اسکندر مقدونی
هیچگاه به این منطقه نرسیده است.