واژه سده : بيشتر دانشمندان نام سده را گرفته شده از صد مي دانند. ابوريحان
بيروني مي نويسد: “سده گويند يعني صد و آن يادگار اردشير بابكان است و در
علت و سبب اين جشن گفته اند كه هرگاه روزها و شب ها را جداگانه بشمارند،
ميان آن و پايان سال عدد صد بدست مي آيد و برخي گويند علت اين است كه در
اين روز زادگان كيومرث، پدر نخستين، درست صدتن شدند و يكي از خود را بر همه
پادشاه گردانيدند” و برخي برآنند كه در اين روز فرزندان مشي و مشيانه به
صد رسيدند و نيز آمده : “شمار فرزندان آدم ابوالبشر در اين روز به صد رسيد
.”
نظر ديگر اينكه سده معروف، صدمين روز زمستان از تقويم كهن است،
زمستان در تقويم كهن 150 روزه و تابستان 210 روزه بوده است و برخي گفته اند
كه اين تسميه به مناسبت صد روز پيش از به دست آمدن محصول و ارتفاع غلات
است.
زنده ياد استاد مهرداد بهار معتقد است كه واژه سده از فارسي كهن
به معني پيدايش و آشكار شدن آمده و آن را برگزاري مراسمي به مناسبت چهلمين
روز تولد خورشيد (يلدا) دانسته و مي نويسد: … جشن سده سپري شدن چهل روز از
زمستان و دقيقا در پايان چله بزرگ قرار دارد. البته به جشني ديگر كه در دهم
دي ماه برگزار مي شده و كمابيش مانند جشن سده بوده هم بايد توجه كنيم كه
در آن نيز آتش ها مي افروختند. اگر نخستين روز زمستان را پس از شب يلدا –
تولد ديگري براي خورشيد بدانيم، مي توان آنرا هماهنگ با جشن گرفتن در دهمين
و چهلمين روز تولد، آيين كهن و زنده ايراني دانست. (در همه استان هاي كشور
و سرزمين هاي ايراني نشين، دهم و چهلم كودك را جشن مي گيرند) و اين واژه
“sada”(اسم مونث) كه به معني پيدايي و آشكار شدن است ، در ايران باستان
sadok و در فارسي ميانه sadag بوده و واژه عربي سذق و نوسذق (معرب نوسده)
از آن آمده است.
پيشينه اسطوره اي پيدايش آيين و جشن سده: از اسطوره
هاي جشن سده تنها يكي به پيدايش آتش اشاره دارد. فردوسي مي گويد: هوشنگ
پادشاه پيشدادي، كه شيوه كشت و كار، كندن كاريز، كاشتن درخت … را به او
نسبت مي دهند، روزي در دامنه كوه ماري ديد و سنگ برگرفت و به سوي مار
انداخت و مار فرار كرد. اما از برخورد سنگها جرقه اي زد و آتش پديدار شد.
هم در كتاب “التفهيم” و هم “آثارالباقيه” ابوريحان، از پديد آمدن آتش سخني
نيست بلكه آنرا افروختن آتش بر بامها مي داند كه به دستور فريدون انجام
گرفت و در نوروزنامه آمده است كه : “آفريدون … همان روز كه ضحاك بگرفت جشن
سده برنهاد و مردمان كه از جور و ستم ضحاك رسته بودند، پسنديدند و از جهت
فال نيك، آن روز را جشن كردندي و هر سال تا به امروز، آيين آن پادشاهان نيك
عهد را در ايران و دور آن به جاي مي آورند.”
نوشته‌های رضا مرادی غياث آبادی در زمينه فرهنگ ايران باستان و اختر‌باستان‌شناسیچه عاملي مانع گسترش جشن سده در ايران است؟
يكي
از ويژگي‌هاي مهم جشن‌هاي ايراني در اين است كه برخلاف بسياري از ملل
گوناگون، برگرفته از دستورهاي ديني و مذهبي نبوده و بيشتر از پديده‌هاي
اقليمي، اجتماعي و كيهاني تأثير پذيرفته‌اند. اما همواره و در طول زمان،
پيروان برخي اديان كوشش كرده‌اند تا جشن‌هاي مهم و گسترده را به هر شكل
ممكن به دين دوست‌داشته خود پيوند زنند، به آن رنگ و بوي مذهبي بدهند و
جامه‌اي تازه بر تن آن بپوشانند. يكي از تازه‌ترين چنين تغييرات و
تحريف‌هايي، انتساب جشن سده به سنت ديني زرتشتيان است.